پایان نامه معماری مساجد

پایان نامه معماری مساجد

پایان نامه معماری مساجد اسلامی

چکیده

مکانهای مذهبی، مساجد، مصلا و.... هموار ه نقش تعیین کننده ای در اعتلای فرهنگ، سیاست، علم و سایر شئونات تمدن ایفا نموده اند. این تحقیق معماری، بدنبال خلق فضایی بمنظور ارائه و انجام فعالیتهای مذهبی و در کنار آن ارائه فعالیتهای خدماتی و فرهنگی تحت عنوان مصلا بزرگ فردیس کرج، می باشد. در بخش شناخت با طرح مباحث مختلف مرتبط با موضوع به بازشناسی عوامل تأثیرگذار در فرآیند طراحی پرداخته شده.

در بخش دوم( کاربرد) ازنتایج حاصل در بخش اول بمنظور خلق فضای معماری بهره گرفته   می شود. در این تحقیق سعی برآن شده است تا فرآیند شناخت و کاربرد آن در طراحی معماری رعایت شده و مسیر رسیدن از سئوال به جواب بدرستی طی گردد.

 در بخش اول مباحث و موضوعات مطرح شده در سه عرصه دانش معماری یعنی شکل، معنا، و عملکرد می باشند و در بخش دوم پس از تدوین مبانی نظری، اهداف، اصول ومعیارهای طراحی بمنظور شکل گیری ایده اولیه طرح حرکتی از کل به جز طی می گردد و پس از شکل گیری ایده اولیه بمنظور تکمیل فرآیند حرکتی از جزء به کل داشته وایده اولیه در پرتو تأثیرات نظامهای برنامه ریزی فیزیکی و سازماندهی فضایی و نیز نظام نمادین، نظام هندسی، نظام زیبائی شناسی و نظام سازه، به طرح نهای ختم می گردد.

بخش اول

«شناخت»

فصل اول

«چهارچوب پژوهش»

پیشگفتار

بی شک بناهای مذهبی در طول زمان همواره مورد توجه و احترام ملل و اقوام مختلف بوده است و بدین جهت پیوسته کاملترین تجربه های هنری هنرمندان برجسته هر دوره تاریخی در خدمت معماری و تزئین نقوش بکارفته در احداث چنین اماکنی بوده است. این علاقه و توجه و بذل سرمایه های مادی و معنوی نه از باب منافع اقتصادی و مقاصد مادی، بلکه بر مبنای کشش و علاقه ای قلبی براساس گرایش فطری مردم به مکاتب الهی بروز کرده است. چه بسا مردمی که با مشکلات اقتصادی دست به گریبان بوده، اما در سرمایه گذاری بر مظاهر معنوی از جمله بناهای وابسته به مقدسات مذهبی از هیچگونه تلاشی فروگذار نکرده اند بناهای رفیع و باشکوهی که در طول تاریخ برمعابد، مساجد سربرافراشته اند همواره با یک پشتوانه قلبی و عشق حقیقی همراه بوده است. در تاریخ اسلام مکانهای مذهبی همواره در رأس توجه مردم، بویژه هنرمندان معتقد به مبانی دینی قرار داشته است. در دوره هایی که اثری از پیشرفت های علمی در هیچ کجای عالم دیده نمی شود برجسته ترین آثار معماری جهان، از میان مکانهای بزرگ مذهبی اسلام در جای جای سرزمین های اسلام بجای مانده است. اگرچه به علل گوناگون بویژه هجوم نیروهای متجاوز بیگانه به کشورهای اسلامی بسیاری از این ابنیه مهم و تاریخی دچار تخریب و ویرانی شده و آثار مهم مکتوب و میراث فرهنگی مسلمین که دستخوش غارت و آتش سوزی در کتابخانه های مهم جهان اسلام شده است، ما را از گنجینه های مهمی محروم کرده است با این حال آنچه برجای مانده، خود دریچه ای است برای شناخت عظمت معماری بکاررفته در بناهای مذهبی بزرگ اسلامی، بویژه آنکه درمعماری و کاشیکاری بناها مظاهر معنوی و مفاهیم والای مذهبی چه در انتخاب رنگ و چه در انتخاب شکل وفرم بسیار ماهرانه تلفیق شده اند، و فضای بوجود آورنده که انسان شیفته معنویت را بسوی خود می کشاند.

اگرچه متأسفانه بعلت افول قدرت سیاسی جهان اسلام پس از آنکه حاکمیت سیاسی در دست افراد نااهل و فرصت طلبی قرار گرفت، نقش بناهای مذهبی را در سرنوشت اجتماعی و سیاسی و معنوی مردم کمرنگ ساخته، ولی امید می رود در زمان حاکمیت جمهوری اسلامی، مکانهای مذهبی جایگاه ویژه خود را پس از قرنها بازیابد و مجد و عظمت معنوی و حقیقی جهان اسلام بار دیگر احیاء گردد.

طرح مسئله: ضرورت وجود یک مرکز منسجم مذهبی که برخواسته از رشد فرهنگ مذهبی منطقه باشد را در هر شهری می توان احساس کرد .

ضعف چنین  عناصری در امروز مانع از آن می گردد که شهر بتواند نقشی در تعامل فرهنگ مذهبی جوامع شهری و منطقه ایفا نماید. بعبارت دیگر نبود چنین هسته ای منجر به تضعیف فرهنگ مذهبی شهر گشته و از آن ره پیامد های مخربی را در الگوهای رفتاری ساکنان شهر و منطقه در پی خواهد داشت.

مصلا یک نمونه از بناهای معماری اسلامی است که در طول  زمان می تواند مهمترین الهامات هنری بناهای جهان اسلام را بصورت آشکارا نشان دهد. این اثر می بایست در میان بافت و بناهای درون هر شهر جای ویژه خود را داشته باشد و از اندام های دیگر نمایان تر و چشم گیرتر باشد و در بعد معنوی هم  تواناییارتباط و پیوند بین عابد و معبود عالم را بنحوی داشته باشد و در حقیقت صورت مسئله این پژوهش همان چگونگی رابه خوبی داشته باشد و در حقیقت صورت مسئله این پژوهش همان چگونگی پاسخ به این ویژگیهاست.

فرضیات

برپایه ماهیت دانش معماری و ابعاد مورد نظر در قالب پرسش های تحقیق فرضیات تحقیق عبارتند از:

• ارتباط بسیار نزدیکی مابین هر فعالیت با محیط خود و فعالیت با فعالیت وجود دارد.
• رابطه تنگاتنگ و معناداری بین موقعیت فضایی و مکانی در پژوهش با مقیاس عملکردی آن وجود دارد.
• سطح و نوع عملکردهای فضا و نظام یابی و نظام دهی عناصر هر فضا با مقیاس و گروههای سنی و جنسی جمعیت استفاده کننده و الگوهای رفتاری آنان، در رابطه می باشد.
• نسبت متقابلی بین عناصر با گروههای سنی و جنسی از یک سو و شرایط زمانی و مکانی از دگر سو وجود دارد.

مبانی نظری:

در این پژوهش با دو موضوع اصلی رو به رو هستیم اولین موضوع مفهوم مصلا و نوع ساختار و عملکرد آن و موضوع دوم مقوله هنر و جنبه زیبا شناسی آن می باشد. در این بین مقوله هنر بعنوان یکی از اساسی ترین موضوعاتی که همواره مورد توجه اندیشمندان و صاحب نظران بوده است از اهمیت خاصی بویژه در مباحثه نظری برخوردار است و نیز به دلیل جنبه مشترک دانش معماری و هنر، (از لحاظ شکل و محتوی) بدین جهت معماری را نیز در زمره هنرها بر شمردند براهمیت موضوع هنر (که در این پژوهش هدف هنر اسلامی می باشد) و مباحثه اساسی مطرح در ان از جمله زیبایی، شکل و محتوی، موضوع و زمینه و ... می افزاید.

موقعیت فضایی – مکانی پروژه همراه با نقشه های سایت

کرج از شهرهای غربی استان تهران بوده  و در 35 کیلومتری تهران، پایتخت و مرکز ایران قرار دارد. این منطقه از لحاظ تقسیمات اقلیمی جزء مناطق نیمه گرم و خشک بوده ولی در مجموع بواسطه قرار گیری در دشتهای متصل به فلات مرکزی ایران و همجواری نزدیک با رشته کوه البرز دارای اب و هوای نسبتا معتدل بوده و نیز ار رطوبت مناسب برخوردار می باشد.

سایت انتخابی دراراضی مرکزی شهر قرار دارد و از همجواری های مهم این سایت می توان به یک مجموعه  فرهنگی که در قسمت جنوب شرقی سایت واقع است و می تواند تاثیر گذار بر طراحی مورد نظر باشد را  نام برد مساحت سایت حدود چهار هکتار بوده و از سطحی  تقریبا مسطح و بدون شیب برخوردار است.

 ماهیت و مقیاس پروژه

مصلا یکی از ان دسته مکان های مذهبی است که مجموعه هایشان بخاطر ارزش  های معنوی و عملکردهای اعتقادی تشکیل و ارائه شده اند. آنچه  امروز از یک مصلا بعنوان یک مرکزمذهبی که در ارتباط مستقیم با افراد جامعه است،انتظار می رود بسیار بیشتر از آن چیزی است که از مکان های مذهبی دیگر وجود دارد. از این رو مصلاها به برنامه های پیچیده تمایل بیشتری  نشان می دهند. با توجه  به مطالبی که عنوان شد می توان گفت که مصلا مرکزی با ماهیت فرهنگی و مذهبی  بوده و از جایگاه ویژه ای در میان ابنیه عمومی برخوردار است.

بدلیل موقعیت  ویژه شهر کرج و همچنین تاثیرات مهمی که همجواری این شهر با پایتخت ومرکز کشور بر فعالیت های این شهر خواهد داشت می توان موضوع را در مقیاس ملی – منطقه ای مطرح کرد که با توجه به خصوصیات ماهیتی و مکانی طرح مقیاس مناسب برای آن محسوب  می شود.

سوابق انجام پروژه در قالب زمان و مکان:

واژه مصلا در فرهنگ لغات فارسی به معنای عیدگاه ترجمه شده و محل برگزاری مراسم اعیاد اسلامی و خواندن نمازهای مربوطه می باشد . محلی باز و دلگشا و و مفرح که در ان ساختمانی نیست و فقط بنایی که محل ایستادن امام و جهت قبله را نشان می دهد. در ابتدای ظهور اسلام، حضرت  محمد (ص) نیز با اینکه منزل خود را تبدیل به مسجد نمود و نمازهای عادی را در آنجابرگزار می نمود . اما نمازهای غیرعادی همانند نماز باران و نماز اعیاد و ... را در خارج از شهر که بیشتر زمین های زراعتی و یا زمینهای زراعتی و یا شبیه به  محل خرمنکوبی، صاف و هموار بود، برگزار می شد. اگر بخواهیم مقایسه ای بین مسجد و مصلا را داشته باشیم می توان فهمید که در گذشته اولا فضای مورد استفاده بعنوان مصلا هیچگاه همانند مساجد از معماری سنگین و حجیمی برخوردار نبوده است. ثانیا نیم توان تغییر و تحول عمده و مهمی را در طر مصلا همانند تحولاتی که در طرح مساجد اتفاق افتاده است منظور کرد.

در حال حاضر مصلای خارج از شهر با کیفیت فوق الذکر، وجود ندارد اما مصلاهای طراحی شده از شهرهای بزرگ نظیر تهران ایجاد گردیده اند. طرح این مصلاها گرچه ممکن است تمامی کیفیت معماری مورد  انتظار را نداشته باشند و یا از بعد عملکردی دارای تواقص باشند، اما بهر حال قدمی است برای لمس کردن نیازهای مربوطه به این فضاها و تجربه عملی از ایجاد طرحهایی از این است، گرچه از مصلاهای ایرانی با همان سادگی که ذکر گردیده هیچ اثری باقی نمانده و نمی توان به شکل و ریخت معماری آنها استفاده  نمود و سیر تحول وتکامل را در آنها مورد بررسی قرار داد.

ضرورت انجام پروژه و کاربرد نتایج آن

بدیهی است که یکی از عوامل موثر در توسعه اجتماعی و فرهنگی هر منطقه احداثمراکز مذهبی او اسلامی می باشد. مصلاها نیز از جمله مکان های مذهبی هستند که احداث آنها تاثیر بسزایی در ارتقاء رشد و توسعه فرهنگی را بدنبال خواهد داشت علاوه بر این، موارد دیگری نیز قابل ذکر می باشد:

• عدم وجود یک مرکز جهت برپایی نمازهای جمعه و تجمعات بزرگ مذهبی دیگر.
• فقدان آثار معماری هویت بخش در شهر فردیس
• ضعف کالبدی و عملکردی مراکز مذهبی موجود در شهر .
• فقدان بنای شاخص که مرکز فعالیت های مذهبی و فرهنگی در سطح شهر و منطقه بوده و زمینه مشارکت های مردمی را در این زمینه، ارتباط با اندیشمندان و علما دینی و ایجاد کانون های فرهنگی – علمی – مذهبی  را فراهم آورد.

اهداف پروژه

• ایجاد یک مرکز مذهبی زیبا و کارآمد با توجه به اصول معماری اسلامی.
• ایجاد مجموعه ه مذهبی و فرهنگی قابل استفاده برای عموم و نیز متخصصین .
• هویت بخشی به شهر از طریق خلق فضاهای معماری معنا دار.
• برقراری ارتباط مستقیم میان اندیشمندان و علما دینی و مردم و نیز ارتقاء سطح آگاهی و معلومات مذهبی در بین عموم جامعه.

فرآیند پژوهش

نوع اطلاعات مورد نیاز

با توجه به هر بخش از پژوهش دو گروه از اطلاعات مورد نیاز می باشد. گروه اول اطلاعات مورد نیاز در زمینه مذهب و آثار و بناهای مذهبی و هم چنین مباحث نظری مرتبط با این موضوع و گروه دوم اطلاعات معماری و کاربردی ودر جهت مداخله در فضاها.

روش گرد آوری اطلاعات

بهره گیری از نظر اساتید و حضور در فضاهای مشابه و مرتبط با موضوع از روش های گردآوری اطلاعات در عرصه میدانی بوده و هم چنین بررسی و مطالعه کتب، مجلات و مراجعه به سایت های اینترنتی از فنون جمع آوری اطلاعات در عرصه  کتابخانه ای می باشد.

روش بکار گیری و تجزیه و تحلیل اطلاعات.

در این مرحله نیز ابتدا کلیات دیدگاه های مداخله ای در نظر و عمل مورد بررسی قرار می گیرد. سپس معیارهائی از چارچوب مبانی فلسفی اخذ و دیدگاه ها، مورد بررسی و نقد قرار می گیرند.

فرآیند این امر منجر به تدوین اهداف، اصول و معیارهای برنامه ریزی و طراحی در نسبت با مجموع مورد مداخله می وشد. سپس الگوی طراحی در مقیاس کلان فضا، طرح فضا بر مبنای ابعاد نظری فوق الذکر تدوین می گردد که این الگوها به لحاظ معنائی ، تصویر تصورات محسوب شده و مبنای نظام بخشی به فضاهای مورد مداخله به حساب می آید. تطبیق این تصویر با واقعیت منجر به ارائه راه حل ها و ارزیابی آنها و در نهایت گزینش گزینۀ بهینه گرویده که با توسل بر گزینه بهینه طراحی مجموعه تحقق خواهد یافت.

فصل دوم

«مفاهیم مرتبط با موضوع»

مقدمه:

اسلام اندکی پس از ظهور، در تمامی کشورهای پیرامون شبه جزیره عربستان و حتی کشورهای دور دست پذیرفته شد و تمامی عرصه های زندگی خصوصی و اجتماعی آنان را تحت تأثیر قرار داد. همراه با گسترش اسلام مکانهای مذهبی اسلامی به عنوان مهمترین عامل فیزیکی و پایگاه اسلامی در تمام کشورهای متأثر از فرهنگ اسلامی بنا گردید. مکانهای عبادی اسلام تا حدود زیادی مرکز فعالیتهای فرهنگی می باشد ارتباط مکانهای مذهبی اسلامی با مسئولان حکومتی و افراد قدرتمند جامعه و اشخاص مؤمن و سرشناس باعث می شود که چنین مکانهایی همانند مراکز ارتباطی نهادهای اجتماعی عمل کنند. مراسم مذهبی سنتی اهمیت خاص خودشان را دارند و آن اینست که ما را در تجربه جمعی پرستش سهیم می کند اما هرگز نباید فراموش کرد که تجربه مذهبی در درجه اول یک تجربه عملی عشق است. ما می توانیم از کتابها پیروی کنیم، بر قلبها حاکم شویم و نحوه رفتاری خاصی را برگزینیم ولی هیچکدام فایده ای ندارد. این دل است که تصمیم می گیرد و تصمیم دل قانون است.

گذری بر اهمیت مکانهای مذهبی

بناهای مذهبی همواره مورد احترام و توجه ملل و اقوام مختلف در طول تاریخ بوده است و به لحاظ همین اهمیت پیوسته کاملترین تجربه های هنری هنرمندان برجسته هر دوره تاریخی در خدمت معماری و تزئین نقوش بکار رفته و در احداث چنین اماکنی بوده است. ایرانیان در همه آثار هنر و معماری خویش، نوعی هنر و معماری متکی بر تجربیات فنی و مستقل از هنر و معماری شیوه های بیگانه را دارا بوده اند و به وسیله آنها انواع ارزشهای فضایی را در دوران خود شکل داده اند.

تاریخچه مکانهای مذهبی قبل از اسلام در ایران :

گوهر معماری ایرانی؛ منطق ریاضی و عرفانی آن است. درون گرایی و کشش معماران ایرانی بسوی حیاط ها و پادیاوها و گودال باغچه ها و هشتی ها و کلاه فرتگی ها که شبستان ها را گرداگرد خود گرفته و محیط های دلکش و خودمانی بوجود آورده که از دیرباز جزء منطق معماری ایرانی بوده است. همچنانکه در کاخهای تخت جمشید می بینیم که پیرامون حیاطی، اتاقها، تالارها، و ایوانها جای دارد، یا فضاهای کاخ ساسانی سروستان و خانقاه و سراهای قبل از اسلام دیده می شود. در دوره هخامنشیان

یکسری آتشکده در شوش وتخت جمشید ساخته شده که با سبک معماری هخامنشی با پوشش مسطح و تیرچوبی است و این ادامه داشته است تا زمان اشکانیان: معابدی با سبک چهارطاقی و چهار ایوانی با سبک معماری پارتی و خراسانی برای عبادت مغ ها و زرتشتیان ساخته شد.

در زمان ساسانیان معابد چهار طاقی رشد ویژه ای پیدا کرد از جمله می توان آتشکده نیاسر را مربوط به باین دوره دانست و ا زجمله طرح تزئینی این دوران طرحهای ارسیک  و اسلیمی، شیار تزئینی،  گوشواره را که از رومیان و یونانیان اخذ کرده بودند و  او از عناصر مهم معماری ساسانی شد.

تاریخچه مکانهای مذهبی بعد از اسلام در ایران:

با ورود مسلمانان به ایران و واردشدن تمام ارزشهای راستین الهی به این مرزوبوم تاروپود جامعه طبقاتی ساسانی یکباره فروریخت و طرحی نو برای زندگی وحیات آدمیان پی ریزی شد. جامعه متفرق ایرانی که نتیجه منطقی اختلافات ادیان جاهلی بوده است با پیام جدیدی که ارتش اسلاام از سرزمین رسولخدا(ص) برای آنها به ارمغان آورد به ندای فطرت خداپرستانه انسانی خویش گوش فرا می دهد و پس از مدت کمی جامعه ایرانی به دین جدیدی روی آورد، با همه این احوال معماران ایرانی و مسلمان از زمان ورود اسلام به ایران در ایجاد فضاهای معمارانه با اسلوب ایرانی و با هدف الهی دچار وقفه شده اند. این وقفه شامل مدت زمانی است که آنها بمنظور آشنایی با خواست و هدفهای اسلام از فضاهای معماری صرف کرده اند آثار این دوره فقط تقلیدی بود از سبک و شیوه ساخت معماری اسلامی مسلمانان عرب، که نمود بیشتر آن در خطه خراسان( تمام نواحی مشرق چون کشور ترکمنستان، افغانستان و ...) دیده می شود. سبک معماری مذهبی تقلیدی این زمانی به این نحو بود که مسجد محوطه ای را با دیوار خشتی محصور کرده و سایبانی برروی این محصوره به وسیله چوب و حصیر می ساختند. مسجد، کوچه میرنطنز، مسجد سراور گلپایگان و مسجد حاجتگاه ابیانه ازاین نوع اند.

بعد از این مرحله شبستان یا چهلستون با ردیف پوشش ضربی متداول شد مانند مسجد جامع فهرچ یزد – مسجد شوش و تاریخانه دامغان و مسجد جامع نائین. در این دوران از معماری قبل از اسلام وشیوه های مستقلانه و برخاسته از خلاقیت و نوآوری خود معماران خویش ذوق ایرانی بهره فراوان گرفته شد.

از تزئینات مهم این دوران در بناهای مذهبی می توان طرح ارسیک و اسلیمی دوران ساسانی شیار تزئینی که برگرفته از قبل از اسلام بود ولی در دوران بعد از اسلام  کاربرد فراوان و متنوعی پیدا کرد و انواع مختلفی از آن پدید آمد. از دیگر موارد تزئین در دوره اسلامی گوشواره ای است که از پلان مربع قبل از اسلام به پلان دایره ای با سقف مدور تبدیل شد. از دیگر موارد تاریخی تزئین بناهای مذهبی ایران بعد از اسلام، پیچ تزئینی بوده که از قدیم الایام در ایران کاربرد داشته است. و خیلی از موارد دیگر چون طاق نما و گچبری و کاشیکاری و .... را نام برده و روند کاربرد تاریخی آنها را بررسی کرد.[1]

21- زمرشیدی، حسین، مسجد در معماری ایران، نشر کیهان، 1374، چاپ اول، ص 251